Het Westen houdt zichzelf voor de gek en trivialiseert de islam: waarom “Nathan de Wijze” ongelijk heeft

Het lijkt erop dat het westerse beeld van de Islam wordt gekenmerkt door remmingen en obstakels. Daarom is het voor ons Europeanen volkomen terecht dat Lessings toneelstuk "Nathan de Wijze" goede redenen geeft om ons niet verder met de islam bezig te houden. Centraal in het stuk staat de zogenaamde ringparabel. Het vertelt de al eeuwen bekende parabel van verschillende identieke voorwerpen – in Lessings geval ringen – waarvan er één geacht wordt de echte en ware te zijn. Maar uiteindelijk blijkt het niet meer mogelijk om te bepalen welke van de drie de echte is.

In algemene filosofische zin wordt de aanspraak op één absolute, universeel geldige waarheid opgegeven ten gunste van meerdere waarheden. Naarmate de gelijkenis in de loop der eeuwen door vele handen ging, werd deze steeds gladder en betekenislozer. Lessing zegt dan: "Men onderzoekt, men maakt ruzie, men klaagt. Gratis; de juiste ring was niet bewijsbaar... Bijna net zo onbewijsbaar als het nu voor ons is – het ware geloof."

In deze algemene zin zien Egyptologen de oorsprong van de parabel in de oude Egyptische mythe van Isis en Osiris. Door de eeuwen heen bereikte het motief Boccaccio's "Decamerone" in 1349. Hier symboliseren de drie ringen al het jodendom, het christendom en de islam. Lessing verwijst expliciet naar de versie van Boccaccio, waarin de drie monotheïstische religies worden vergeleken met drie ringen die verwarrend veel op elkaar lijken.

Omdat er geen waarneembare verschillen zijn, kunnen volgens de logica van dit verhaal de controverses, conflicten en oorlogen die onderling in hun naam worden uitgevochten, slechts misverstanden of voorwendsels zijn die – in de geest van de nieuwe, verlichte rede – kunnen worden overwonnen door intellectuele uitwisseling, verlichting en tolerantie.

Lessings ringparabel ontleent zijn legitimiteit aan de gemeenschappelijke oorsprong van de drie monotheïstische godsdiensten in een nomadenwereld in het Midden-Oosten, gesymboliseerd door de figuur van de bijbelse aartsvader Abraham, die door alle drie godsdiensten als hun voorvader wordt beschouwd. Om deze reden en vanwege hun wereldwijde impact is het gebruikelijk geworden om het jodendom, het christendom en de islam gezamenlijk de “drie Abrahamitische religies” te noemen. Deze visie werd overgenomen door het moderne, grotendeels seculiere Europa van de 19e en 20e eeuw.

Het paste in het concept van de Verlichtingsdenkers om door deze generalisatie heimelijk de drie monotheïstische godsdiensten te devalueren. Net zoals het in Lessings gelijkenis over de ringen niet mogelijk is om vast te stellen welke van de drie ringen de echte, oorspronkelijke is, kan geen van de drie religies als de oorspronkelijke, oorspronkelijke worden beschouwd. En aangezien geen van de drie religies echt is, kan de moderne mens zich er met een gerust hart van afkeren en proberen zonder ze te leven.

Maar bij nadere beschouwing blijkt Lessings parabel over de drie identieke ringen een misleidend beeld te zijn. Het is onjuist, simpelweg omdat de drie religies in kwestie duidelijk een oorsprongsvolgorde en daarmee de originaliteit van hun ideeën laten zien.

Het jodendom staat op de eerste plaats in de rangorde van opvolging, het christendom op de tweede, en is rechtstreeks uit het jodendom voortgekomen – Jezus was een jood – terwijl de islam een ​​latere religie is, ontstaan ​​aan de rand van het joods-christelijke domein, waarvan de geopenbaarde geschriften, de Koran, gebruik maken van de twee voorgaande religies, hun ideeën overnemen en tegelijkertijd hun aardse vertegenwoordigers bestrijden.

Abraham Geiger, de grondlegger van het Duitse reformjodendom, toonde in zijn proefschrift, gepubliceerd in Bonn in 1833, aan dat ongeveer tachtig procent van het tekstmateriaal van de Koran – verhalen, gelijkenissen en religieuze concepten – uit de Bijbel is overgenomen. Daarom noemt de Duits-Joodse religieuze filosoof Franz Rosenzweig de Koran in zijn boek ‘De Ster der Verlossing’ uit 1921 botweg een ‘wereldhistorisch plagiaat’.

Ook het christendom is geplagieerd, waarbij figuren uit het Nieuwe Testament in de Koran voorkomen, zoals Jezus, Johannes of Maria, alsof ze deel uitmaken van de openbaring van Mohammed. Maria is zelfs de enige vrouw die bij naam wordt genoemd in de Koran, omdat zij door haar onbevlekte ontvangenis de enige is die is vrijgesteld van de “onreinheid” van dit geslacht, zoals verklaard in de Koran.

Het feit dat de drie religies duizenden jaren na elkaar zijn ontstaan, is nog een reden om te twijfelen aan de geldigheid van de gelijkenis van de ring. In ieder geval is de stelling die voortvloeit uit de gelijkenis van de geestelijke gelijkheid van de drie Abrahamitische godsdiensten niet houdbaar. En de veronderstelling van gelijkwaardigheid of gelijkheid die tegenwoordig in Europa wijdverbreid is, is nogal zwak. Omdat het een handig voorwendsel is om niet eens serieus in te gaan op de drie religies en hun verschillen.

In de versie van Boccaccio, lang vóór Lessings onheilspellende, pseudofilosofische vertaling in "Nathan", was de parabel over de ring een sluw "verhaaltje" (in het Italiaanse origineel: "una novelletta") waarmee een rijke Jood uit Alexandrië een strikvraag van sultan Saladin probeerde te ontwijken. De ‘novelletta’ uit Boccaccio’s populaire roman, verteld in wanhoop en half-grappend, werd via de Duitse Verlichtingsfilosoof Lessing een fundamenteel axioma van het moderne Europese denken.

Tegenwoordig profiteert vooral de Islam hiervan. De Zwitserse historicus Jacob Burckhardt zag in zijn beroemde boek “De cultuur van de Renaissance in Italië” (1860) de parabel van de ring als een “uitdrukking van onverschilligheid” ten opzichte van de dreiging die het Islamitisch-Turkse Rijk voor Europa vormde.

Met het mensbeeld uit de Renaissance, schreef Burckhardt, «waren toen de tolerantie en onverschilligheid verbonden waarmee men voor het eerst het mohammedanisme ontmoette (. . .). De meest ware en betekenisvolle uitdrukking van deze onverschilligheid is het beroemde verhaal van de drie ringen, die Lessing, onder andere, in de mond van zijn Nathan legde (. . .). Het geheime voorbehoud dat hieraan ten grondslag ligt, is het deïsme. Burckhardt bedoelde hiermee de atheïstische stromingen van de Verlichting die zich tegen het christendom keerden.

Tegenwoordig staat Lessings gelijkenis over de ring een gedifferentieerde benadering van de drie monotheïstische godsdiensten in de weg. Het blijkt een volkomen verkeerde metafoor te zijn. De slogan van de drie Abrahamitische wereldgodsdiensten blokkeert een meer gedetailleerd onderzoek naar het ‘religieuze’, dat gevangen blijft in het vooroordeel van een valse generalisatie. Iedereen die de moeite neemt om de basisteksten van deze drie religieuze concepten, de Bijbel en de Koran, te bestuderen, zal verbaasd zijn over hun tegenstrijdigheid.

De genealogie van de geschriften is duidelijk: de Islam, die pas in de zesde eeuw ontstond, exploiteerde op systematische wijze het spirituele potentieel van de twee oudere religies, eigende zich hun ideeën toe en beschuldigde hun eerdere vertegenwoordigers ervan verraders van de ware openbaring te zijn. Uit hun verwerping leidt de Koran de noodzaak af van hun vervolging en vernietiging. Dat betekent ook dat de verhouding tot oorlog wezenlijk anders is dan in het jodendom en het christendom: oorlog wordt niet, zoals in die twee groepen, op een dubbelzinnige manier ervaren als een onvermijdelijk kwaad, maar als de ware vervulling ervan.

De Islam is in essentie een oorlogsreligie. Het beveelt zijn aanhangers om een ​​religieuze oorlog te voeren totdat de wereld volledig gepacificeerd is door de Islam. Het beeld van God in de Koran is dan ook niet te verenigen met dat in de Bijbel: het roept het beeld op van een vechter en een strijder. En het beeld van de mensheid wordt niet langer gekenmerkt door de "gelijkheid van alle schepselen" voor God (zoals Psalm 145:9 het stelt), maar door een onverbiddelijke hiërarchie: hier de "supermensen", de gelovige moslims; daar de verworpenen, Joden, Christenen en "ongelovigen", voor wie vervolging en vernietiging met alle mogelijke middelen is toegestaan.

De deprimerende gevolgen van een dergelijke tekstvergelijking hebben inmiddels het westerse bewustzijn bereikt. Vooral seculiere moslims wijzen op de potentie voor geweld in deze religieuze tekst . Bij het lezen van de Koran wordt een niveau van geweld blootgelegd dat een westerse lezer niet voor mogelijk zou houden in een fundamentele religieuze tekst. Welke hoop op vrede is er mogelijk als de andere partij door haar fundamentele religieuze tekst wordt bevolen om voortdurend oorlog te voeren? Zijn wij veroordeeld tot een eindeloos leven in oorlogstijd, om onszelf te verdedigen tegen de religieuze strijders?

Toch is het concept van de drie Abrahamitische religies herhaaldelijk politiek nuttig gebleken als brug tussen partners van verschillende geloven, om de bestaande onverenigbaarheden en vijandelijkheden te verdoezelen die door extremisten worden uitgebuit in het belang van winstgevende handel.

Toen er onlangs een kerk en een synagoge werden gebouwd in het rijke olie-emiraat Abu Dhabi, gebeurde dat met een verwijzing naar de gelijkenis van de ring en het concept van de drie gelijkwaardige Abrahamitische religies. De twee nieuwe gebouwen, tot voor kort ondenkbaar, bevinden zich naast de Imam al-Tayeb-moskee in een goed bewaakt gebied, niet ver van het paleis van de emir. De naam van dit veelbezochte en bewonderde ensemble is: “The Abrahamic Family House.”

De ‘Abraham-akkoorden’, staatsverdragen die in 2020 werden gesloten tussen Israël en zijn voormalige Arabische vijanden, maken ook gebruik van deze twijfelachtige analogie. Maar de gelijkenis van de ring verbergt de waarheid. Het wordt om opportunistische redenen geaccepteerd, omdat de waarheid de handel in de weg zou kunnen staan.

Chaim Noll , geboren in Berlijn in 1954, emigreerde met zijn familie naar Israël in 1995. Hij gaf les aan de Ben-Gurion Universiteit in Beer Sheva en schreef talrijke boeken.